Sırbistan’da bulunan sade, beyaz bir mineral, kimyasal bileşimiyle pil üreticilerinin iştahını kabartıyor.
“Jadarit” Rio Tinto şirketinin jeologları tarafından 2004 yılında Sırbistan’ın Jadar Vadisi’nde sondaj çalışmasında keşfedilmişti. Ancak o tarihlerde yapılan analizlerde, bilinen hiçbir mineralle eşleşmedi. Londra’daki Doğa Tarihi Müzesi ve Kanada Ulusal Araştırma Konseyi analizlerinin ardından, 2006’da yeni bir mineral olarak resmen tanındı.
Bu mineral, sodyum-lityum-bor silikat hidroksit formülüne sahip. Bilim insanları, tesadüfi bir şekilde, mineralin etiketindeki formülün, 2006 yapımı Superman Returns (Süpermen Dönüyor) filmindeki “kriptonit” ile örtüştüğünü fark etti.
Filmdeki kriptonit flor içeriyor, yeşil parlıyor ve en önemlisi Süpermenleri zayıflatabiliyor. Gerçek jadaritin formülü ise LiNaSiB₃O₇(OH) ve doğaüstü özellikler taşımıyor; beyaz, mat bir görünüme sahip. Yalnızca UV ışığı altında pembemsi-turuncu bir floresans sergiliyor.
Bu popüler kültür ilişkisi minerale ilgiyi artırdı ancak asıl heyecan verici olan, mineralin elektrikli araçlar ve yenilenebilir enerji depolama alanında katkı sağlama potansiyeli taşıması.
Kendi alanında “süper” mineral
Avustralya Nükleer Bilim ve Teknoloji Örgütü’nden (ANSTO) bilim insanı Michael Page, mineralin önemini, “Doğaüstü güçleri olmasa da gerçek jadarit, lityum ve bor kaynağı olarak büyük bir potansiyele sahip. Hatta ilk keşfedildiği Jadar yatağı, dünyanın en büyük lityum rezervlerinden biri. Bu da onu küresel yeşil enerji dönüşümü için bir oyun değiştirici yapabilir.” sözleriyle aktardı.
ANSTO’nun çalışmaları, jadarit gibi kritik minerallerin ticari olarak nasıl kullanılabileceği üzerine odaklanıyor. Kurum, spodümen, lepidolit ve hatta jadarit gibi farklı mineral yataklarından pil kalitesinde lityum kimyasalları üretmeyi başardı.
Her ton jadarit yaklaşık yüzde 7 lityum içeriyor. Bu hafif metal, şarj edilebilir pillerin fazla ağırlık olmadan yüksek enerji depolamasını sağlıyor. Aynı zamanda, yüksek seviyelerde bor da barındırıyor.
Piyasa değerlendirmelerine göre, yalnızca Avrupa’nın mevcut lityum ihtiyacının yüzde 90’ı Sırbistan’daki rezervle karşılanabilir.
Oluşumu için nadir koşullar gerekiyor
Nature Geoscience’da “Jadarite’s unique recipe”, Türkçe karşılığıyla “Jadaritin eşsiz tarifi” başlıklı makalede mineralin nasıl meydana geldiği anlatıldı. Makalenin baş yazarı Francesco Putzolu, “Oluşum süreci bir kek pişirmeye benziyor, her şey ölçülü ve tam olmalı… Eğer ortam çok asidik veya soğuksa, jadarit oluşmaz.” dedi.
Ekip, laboratuvar deneylerinde su kimyasını hafifçe değiştirdiklerinde bile başarısız oldu. Bu da dünyada yalnızca birkaç havzanın dengeyi yakalayabildiğine işaret ediyor. Nadirliği, cevherin stratejik değerini artırırken, yeni kaynak arayışını zorlaştırıyor.
Jeologlar şimdi uydu görüntülerini tarayarak volkanik tüflerle çevrili kurumuş göl yatakları arıyor ancak şimdiye kadar ikinci bir jadarit yatağı bulunamadı.
Yeni yöntemle lityum ve bor çıkarılabiliyor
Jadarit’ten lityum çıkarmak, sodyum ve borun lityumu sıkı bir moleküler kafeste tutması nedeniyle diğer yöntemlere göre daha karmaşık. ANSTO mühendisleri, yüksek saflıkta lityum karbonat üreten ve borik asidi yan ürün olarak toplayan iki aşamalı bir liç ve arıtma devresi geliştirdi. Ekip, Avustralya’ya gönderilen numunelerden pil sınıfı kimyasallar üretmeyi başardı bile.
Öte yandan, Sırbistan’daki maden projesi, yerel halk ve çevreciler tarafından protesto ediliyor. Bor ve lityum sızıntısı endişelerine rağmen, proje destekçileri su yönetimi ve ekonomik faydalara dikkat çekmeye çalışıyor. Avrupalı otomotiv üreticileri de tedarik zincirlerini kısaltmak için projeye ilgi gösteriyor.
Kaynak: Nature Geoscience
