İran’da yer altı su kaynaklarından aşırı su çekilmesi, ülke genelinde yaklaşık Konya büyüklüğündeki bir alanın çökmesine neden olabilir.
İran’da su ihtiyacının yaklaşık yüzde 60’ı yer altı su kaynaklarından (akifer) karşılanıyor. Leeds Üniversitesinden Jessica Payne ve meslektaşları, yer altı su kullanımının yüzeydeki etkilerini incelemek için 2014-2022 yılları arasında Avrupa Uzay Ajansı’nın Sentinel-1 uydularından elde edilen radar verilerini kullanarak İran genelindeki zemin seviyesi değişimlerini haritaladı.
Araştırmacılar, toplamda 31 bin 400 kilometrekarelik bir alanı kaplayan 106 çökme bölgesi tespit etti. Yılda yaklaşık 10 milimetreden daha hızlı çökmenin yaşandığı yaklaşık 100 alan buldular. Öte yandan, Avrupa’da yıllık 5-8 milimetreyi aşan çökme oranları “en uç” şeklinde kabul ediliyor.
Çökmenin temel nedeninin yeraltı sularının çekilmesi olduğunu vurgulandı. Yılda 10 mm’den fazla çökme yaşanan bölgelerin yüzde 77’sinin tarım arazileriyle örtüştüğü belirlendi. Örneğin, İran’ın orta kesimindeki Refsencan şehri yakınlarında, kurak iklim, fıstık bahçeleri ve yer altı su kaynaklarının yoğun kullanımı nedeniyle zemin seviyesi yılda 34 santimetreye kadar düşüyor. Bu, 10 yılda zeminin 3-4 metre aşağı inmesi demek.
Kuzey İran’daki Berdesken’da ise, çökmeden etkilenen alanın bin 110 kilometrekare olduğu ve bunun 2008’de kaydedilenden yüzde 40 daha geniş olduğu saptandı.
Araştırma ekibi, 106 alandaki çökmenin büyük kısmının geri döndürülemez olduğunu vurguladı.
Yer altı su kaynaklarının yani akiferlerin tükenmesinin ciddiyetine değinen araştırmacılar, normal şartlarda, her yıl çıkarılan ve yağışlarla yenilenen su miktarı dengeliyken mevsimsel dalgalanma yaşandığını belirtiyor.
Sistemden çok daha fazla su çekildiğindeyse durum değişiyor. Akiferlerin içini kum kovasına benzeten araştırma ekibine göre, çamur ve kum katmanları var ve bu tanecikler su sayesinde birbirinden ayrı duruyor. Ancak su çekildiğinde, kum ve çamur, üzerindeki sedimenti ve binaları taşıyacak güce sahip olmuyor.
Sonuç olarak tanecikler sıkışıyor ve zemin seviyesi geri döndürülemez bir şekilde alçalıyor. Sisteme su geri gelse ve sıkışan kısımlara ulaşsa bile, zemin seviyesi eski haline gelmiyor.
Çökme sorunu sadece İran’a özgü değil. Meksika, ABD, Çin ve İtalya’daki büyük şehirlerin de benzer çöküşler yaşadığı ortaya konmuştu. Meksika’da 2021’de bir metro hattının çökmesine ise zemin çökmesinin neden olduğu düşünülüyor. Kazada 26 kişi hayatını kaybetmişti.
Makale, 27 Ağustos’ta JGR Solid Earth’te yayınlandı.
Kaynak: Live Science
